Rheinhessen: Het meest dynamische wijngebied van Duitsland

LEES HIER HET ARTIKEL IN PERSWIJN #7 2017

Rheinhessen: het meest dynamische wijngebied van Duitsland

Deze reis had eigenlijk in het gezelschap van wijlen René van Heusden moeten plaatsvinden. Vele glazen zijn dan ook op hem geproost tijdens de trip, die begon bij de VDP primeurproeverij in Wiesbaden en vervolgens langs overwegend jonge wijnproducenten in Rheinhessen ging. Een verslag van een dynamische, toonaangevende Rieslingregio. Waar ze trouwens ook wel raad weten met pinots en bubbels.

Wiesbaden: een stad in de Rheingau met veel statige, opvallend hoge villa’s. Een plek waar in het verleden Goethe, Dostojevski, Wagner en Brahms kuurden, voorgegaan door de Romeinen die hier al recreëerden in hun badhuizen en thermale baden. Toen in de 19e eeuw de casino’s volgden, herbergde Wiesbaden de meeste miljonairs van Duitsland. Een logische plaats ook voor de VDP Grosses Gewächs Vorpremiere voor de (voor)proevende pers, omdat de Rheingau de bakermat genoemd kan worden van zowel de grote Rieslings als van de VDP, en een voorloper was als het gaat om de categorie Grosses Gewächs.

De mate waarin de belangstelling voor en kwaliteit van Duitse wijn door de VDP wordt aangewakkerd, valt niet te onderschatten. En zeker niet alleen door dit soort prestigieuze evenementen en geslaagde marketing. De vereniging van de betere Duitse Prädikatsweingüter heeft met haar classificatiemodellen de toon gezet voor het almaar toenemende kwaliteits- en terroirbewustzijn, kortom de enorme dynamiek, die je momenteel in heel wijnproducerend Duitsland ziet. De ideeën van de VDP worden landbreed geadopteerd en omarmd door op kwaliteit gerichte wijnmakers. Rheinhessen loopt daarbij voorop.

Rheingau versus Rheinhessen

Op naar Rheinhessen. Deze wijnregio begint pal aan de overzijde van de Rijn. Wiesbaden loopt in feite over in Mainz en een brug verbindt beide steden met elkaar. Het schijnt dat je de inwoners van Mainz niet méér kunt pleasen dan door iets negatiefs te zeggen over hun rijke buren uit de Rheingau… Aristocratisch, elitair, stijf en serieus: zo zou je een karikatuur van een Rheingauer neer kunnen zetten – de eerlijkheid gebiedt mij echter te zeggen dat ik daar weinig van merkte op de Rheingauer Weinwoche, die we op zondagavond bezochten. Tolerant, pragmatisch, ontspannen, gastvrij en mild zou je vleiend kunnen zeggen over de Rheinhessische volksaard. Ook het Duits klinkt in Rheinhessen door het ietwat ronde, zangerige dialect en de vele verkleinwoorden net even wat vriendelijker dan elders.

Qua wijnbouw zijn er minstens zo grote verschillen. Om te beginnen is er het enorme verschil in wijngaardareaal: Rheingau heeft 3200 hectare aan wijngaarden, bij hun zuiderburen ligt dat op 26.500 hectare. Rheinhessen is daarmee de grootste speler van Duitsland.

De kleine Rheingau levert echter een indrukwekkend aantal VDP-leden: 35, tegen 16 uit Rheinhessen. De Rheingau dankt dit aan zijn historische voorsprong, zoals eerder genoemd. Echter: de – vaak jongere – concurrentie uit Rheinhessen hijgt in de nek en is met een inhaalslag bezig. Alleen wie zichzelf kan blijven verbeteren en elk jaar weer met volle energie de mooiste wijnen wil produceren, kan meespelen op Champions League niveau.

Is hier een historische parallel te zien? Toen rond 1800 de Fransen hun revolutie door Europa verspreidden, kreeg Napoleon alleen het linksrheinische deel van het huidige Duitsland onder zijn gezag. Dat betekende dat in wijnbouwregio’s als Rheinhessen, Mosel en Pfalz de bezittingen van de adel en de kerk werden onteigend en per opbod verkocht, maar dat de boven de Rijn gelegen Rheingau de dans ontsprong. De eigendomswisselingen links van de Rijn gaven echter een kwaliteitsimpuls aan de nieuwe investeerders aldaar, die alles in het werk moesten stellen om kapitaal op te bouwen. Hierdoor raakte de Rheingau, aldus historicus Ludger Tekampe, al aan het begin van de 19e eeuw zijn onaantastbare status kwijt als het gaat om de productie van kwaliteitswijn. Vergelijk het met een wijnstok: wie harder zijn best moet doen, presteert vaak beter.

Groei in kwaliteit

Nu echt door naar Rheinhessen, ‘het land van de duizend heuvels’. Het landschap is er doorgaans niet spectaculair: rollende heuvels, zelden steil of opvallend hoog, kalksteenplateaus en vlakten met kalkrijke löss-, leem- en mergelbodems waarop wijnbouw wordt afgewisseld door akkerbouw en fruitteelt, een verre horizon en een wijds, groen landschap, met daarin opvallend veel windmolenparken. De wijnbouw vindt plaats op 90 tot 300 meter boven zeeniveau. Rheinhessen valt grotendeels samen met het Mainzer Becken, een sedimentbekken van een oerzee die zich hier 30 miljoen jaar geleden bevond en waaraan het de kalkrijke bodems dankt. Ook de beschutte ligging hangt ermee samen: de streek ligt als het ware ingeklemd tussen lage en middelhoge gebergten als de Hunsrück in het westen en Taunus in het noorden en profiteert daardoor van een relatief warm en droog klimaat. Gemiddeld valt er 500 millimeter neerslag per jaar en de gemiddelde temperatuur in het groeiseizoen is 17°C. Mede dankzij deze gunstige natuurlijke omstandigheden kent Rheinhessen met 10% het hoogste aandeel biologische wijnbouw van Duitsland.

Een ander heuglijk wapenfeit is dat sinds een jaar of drie de edele rieslingdruif de nummer 1 positie van de eenvoudiger müller-thurgau heeft overgenomen (de stand in 2016: 17% vs. 16%). Een ontwikkeling die symbool staat voor de sinds 2000 almaar voortgaande kwaliteitssprong van Rheinhessen. Deze is ingezet door enkele jonge pioniers die een hele nieuwe generatie aan wijnmakers in hun kielzog meeslepen. Zij richten zich vooral op het produceren van droge Riesling van de beste terroirs van de regio. Terroirs die veelal nog maar net zijn (her)ontdekt.

Terroirs van Rheinhessen

Voordat het nu lijkt alsof de regio nog maar een korte historie heeft als leverancier van topkwaliteit wijn: dat geenszins. De Romeinen plantten 2000 jaar geleden al wijnstokken bij Mainz en de wijngaarden van de Rheinterrasse tussen Mainz in het noorden en Worms in het zuiden staan van oudsher goed aangeschreven, met als epicentrum de Roter Hang bij Nierstein. Deze unieke geologische formatie van Rotliegendes, met beroemde (Riesling-)Lagen als Hipping, Ölberg, Pettenthal en Rothenberg, heeft een grote nationale en internationale reputatie voor kwaliteitswijn. Deze terroirs leveren al eeuwenlang Rieslings met een veelgeprezen fruitigheid, levendige zuurgraad, kruidige, würzige mineraliteit en veel bewaarpotentieel. Het gebied kan zelfs bogen op de oudste officieel genoemde wijngaard van Duitsland, de Niersteiner Glöck, sinds het jaar 742.

Klaus-Peter Keller, de topproducent uit Flörsheim-Dalsheim, in het zuiden van Rheinhessen, vertelt: “Toen de Titanic in 1912 verging, stond daar een Niersteiner Pettenthal als duurste wijn op de wijnkaart. Wijn uit Rheinhessen kan ooit weer de nummer 1 van de wereld worden.” Waar hebben we dat vaker gehoord… Wat niet wegneemt dat Keller best gelijk kan hebben. Alles staat of valt met goede terroirs en dito producenten. En die zijn er in Rheinhessen genoeg.

Wonnegau

De grootste kwaliteitsspurt zien we de afgelopen 20 jaar in de Wonnegau. Voor zover aantallen VDP-leden exemplarisch zijn voor de kwaliteit en dynamiek van een wijngebied: vooral in dit zuidelijk deel van Rheinhessen vind je opvallend veel nieuwere VDP’ers. Wittmann werd in 1999 als eerste gevraagd, in 2000 gevolgd door Keller en K.F. Groebe. Het was wijnboeren al eeuwen geleden opgevallen dat druiven in dit gebied goed rijpten en dat hier mooie wijn gemaakt kon worden, maar men ging vooral voor veel en makkelijk. Wijngaarden die moeilijker te bewerken waren of dankzij hun armere bodem lagere rendementen gaven, waren niet per se in trek. Je hebt ambitieuze producenten nodig om het potentieel uit het terroir te halen. Zij kwamen erachter dat de bijzonder kalkrijke bodems (kalksteen, kalkmergel en kalkrijke löss) en specifieke mesoklimaten in de Wonnegau ook energieke, gefocuste Rieslings met structuur, mineraliteit en een opvallende ‘koele aromatiek’ (citrus, witte perzik) konden leveren. Inmiddels maakt Keller er de duurste droge Riesling van Duitsland.

De Wonnegau staat nu hooguit zo’n twee decennia op de kaart als topleverancier van Riesling, en de grote ontwikkelingen in deze regio werken door in heel Rheinhessen. Droog tot zeer droog is de trend bij de betere producenten, maar ook een stijl waar Rheinhessen – met zijn rijpe zuren en extract – erg sterk in is.

We proefden in ‘grand cru’ dorp Westhofen twee indrukwekkende ‘verticalen’ van de wijngaarden Morstein en Kirchspiel, van Jochen Dreissigacker en K.F. Groebe. Fascinerende verschillen, en dan doel ik ook op het stijlverschil tussen deze twee persoonlijkheden. Purist Jochen die radicaal kiest voor een extreem droge stijl Riesling die in de richting gaat van 0 gram restsuiker, en romanticus Fritz Groebe (op zijn vleugel speelt hij Wagner en Rachmaninov!) die de klassieke harmonie zoekt door zo’n 6 gram restzoet te behouden.

Collegiale sfeer

Rheinhessen dankt zijn status van ‘meest dynamische wijngebied van Duitsland’ in de eerste plaats aan het werk van drie nog altijd jonge pioniers. Zo’n 20 jaar geleden richtten jonge honden Klaus-Peter Keller en Philip Wittmann uit de Wonnegau samen met vriend en collega Daniel Wagner uit Siefersheim ‘Message in a Bottle’ op. Deze vereniging was bedoeld als samenwerkingsverband van de nieuwe generatie getalenteerde wijnmakers uit Rheinhessen en werd een groot succes. Inmiddels is deze club overgegaan in de nieuwe vereniging ‘Maxime Herkunft Rheinhessen’. Hiervan zijn inmiddels ongeveer 70 wijnhuizen lid: alle VDP-leden plus ruim 50 andere toonaangevende, vaak jonge, Rheinhessische producenten.

De naam zegt het al: de focus bij hun manier van wijn maken ligt op herkomst, op terroir. Gezamenlijk uitgangspunt is het drietraps classificatiemodel Gutswein–Ortswein–Lagenwein dat van de VDP overgenomen is. Daarbij geldt: hoe afgebakender de herkomst, hoe hoger de kwaliteit van de wijn.

Het is een vrij uniek gegeven dat in Rheinhessen VDP’ers en niet-VDP’ers gebroederlijk samen lijken te werken en dat er überhaupt zoveel samenwerking en vriendschap is onder de producenten. Een collegiale, open en allerminst conservatieve sfeer, zoals we die in een jong wijnland als Zuid-Afrika ook zien.

Bingen

Deze openheid en tolerantie horen van oudsher ook echt bij Rheinhessen. In de Middeleeuwen was in de steden Worms en Mainz wel 10% van de inwoners Joods en later herbergde de streek een diversiteit aan christelijke gelovigen. Mede vanwege die religieuze veelkleurigheid in het verleden staat Rheinhessen nog steeds te boek als een tolerante streek. Met name Bingen was een belangrijk wijnhandelscentrum waarin Joden de spil waren. Bij dit oude stadje gaat de Rijn over in de Nahe en we vinden hier het snijpunt van de vier wijnbouwgebieden Rheinhessen, Rheingau, Nahe en Mittelrhein. Vanaf 1933 zakte de wijnhandel in Bingen, Mainz en Worms als een plumpudding in elkaar, toen de nazi’s aan de macht kwamen.

Bingen is ook de plaats waar heilige, kruidengeneeskundige, mystica, kerklerares, dichteres, componiste, powervrouw, en wat al niet meer, Hildegard van Bingen in 1147 haar vrouwenklooster stichtte. Hoe oud het stadje ook is, er worden recentelijk waarschijnlijk nergens in Rheinhessen zoveel ‘nieuwe’ terroirs ontwikkeld als in Bereich (district) Bingen.

Vaak gaat het om in de vergetelheid geraakte wijngaarden die ooit een grote naam en faam hadden en door ambitieuze jonge wijnboeren worden herontdekt als topterroir voor grote Rieslings. Kijk bijvoorbeeld naar de gebroeders Runkel van Weingut Bischel uit Appenheim, die samen met Daniel Wagner de Binger Scharlachberg (kwartsietrots met zuidelijke expositie) verder aan het ontginnen zijn. De broers kregen in dit uitwisselingsproject een perceel van Wagners Grosse Lage Heerkretz in Siefersheim (vulkanische porphyr). Wagner-Stempel maakt op de Scharlachberg al een VDP.Grosses Gewächs; wanneer volgt Bischel? Dit huis werd door de Perswijn-redacteuren al eens getipt voor toetreding tot de VDP, net als de eveneens door ons bezochte Jochen Dreissigacker uit de Wonnegau. Diens streekgenoot Klaus-Peter Keller: “We hebben hier in Rheinhessen misschien wel 50 of 100 wijngaarden die buitengewoon zijn, maar ze moeten wakker gekust worden door een wijnboer die er alles uit haalt. Dit inzicht heeft de laatste 15 jaar centrale belangstelling gekregen hier in Rheinhessen en een hele nieuwe generatie gemotiveerd.”

Ook de relatief koele Hundertgulden in Appenheim is zo’n unieke oude wijngaard die ‘herontdekt’ is, door Jürgen Hofmann, en waar nu negen uiterst collegiale Hundertguldenwinzer actief zijn. De bodem van de Hundertgulden kent het hoogste calciumcarbonaatgehalte van heel Duitsland, dankzij een koraalrif dat zich hier ooit bevond. Typerend voor de Rieslings uit deze wijngaard zijn de koele, haast kalkachtige tonen in de geur, een ziltige mineraliteit en de mooi ingepakte zuren.

Burgunderfeest

12 kilometer oostwaarts langs de Rijn ligt Ingelheim. Het staat bekend als de Rotweinstadt omdat hier relatief veel rode wijn geproduceerd wordt, met als specialiteiten spätburgunder en frühburgunder. Ook de andere Burgundersorten voelen zich thuis op de kalkrijke bodems en in het milde klimaat van Rheinhessen, en deze rassen kennen dan ook een sterke stijging in aanplant. In Ingelheim wordt nu zelfs een wijnfeest naar ze genoemd. Rheinhessen kent elk jaar een haast onuitputtelijke stroom aan Weinfeste, maar met ‘Burgberg Under Vibes’ wordt het concept naar een hipper plan getild. Het is een initiatief van een groep jonge wijnboeren (Simone Adams, Jens Bettenheimer, Kristian Dautermann, Christian Stritter, Julius en Philipp Wasem) en gericht op de jonge generatie. In het laatste weekend van augustus wordt met wijn, dj’s, foodtrucks, hangmatten en ander loungemeubilair uitgerukt naar de Ingelheimer Burgberg, een wijnberg aan de rand van het oude stadje. Drie dagen lang is iedereen hier welkom om de lokale wijnen te drinken, vooral sekt en de populaire Burgunders.

Jens Bettenheimer, met zijn 38 jaar inmiddels te oud voor ‘Generation Riesling’, zag het tot zijn 19e niet zitten om ooit het wijnbedrijf van zijn ouders in Ingelheim over te nemen. In vakanties en weekends ‘mocht’ hij als kind altijd klusjes doen in de wijngaarden en hij begreep maar al te goed dat dit een beroep is waarin je nooit vrije tijd hebt. Toch ging hij om toen hij opeens de smaak van wijn begreep. Een studie aan Geisenheim en stage in Nieuw-Zeeland volgden en nu maakt hij van een diversiteit aan witte en blauwe rassen opvallend pure, spontaan vergiste wijnen met veel spanning en vulling. Spontane vergistingen en kortere of langere schilwekingen kwamen we trouwens bij alle bezochte wijnmakers tegen, net als het zoveel mogelijk biologisch werken in de wijngaard.

Wijn maken is hip

Wijnmaker zijn, of worden, is ‘in’ in Duitsland. Kinderen die het bedrijf van hun ouders overnemen, doen dat tegenwoordig bewust en volgen een goede opleiding waar ze veel knowhow en een internationaal netwerk opbouwen. Het vak heeft een nieuwe status en waardering gekregen en oefent aantrekkingskracht uit, ook op jongeren die niet uit wijnbouwfamilies komen. Die aantrekkingskracht komt niet alleen door het steeds betere imago van Duitse wijn, maar bijvoorbeeld ook door de aandacht voor handel en marketing binnen de opleidingen. Studentenaantallen van onderwijsinstellingen als Geisenheim University nemen elk jaar toe. En daarmee het aantal goed opgeleide en internationaal georiënteerde jonge wijnproducenten in Duitsland.

In 2006 begon het Deutsches Weininstitut voor hen de vereniging ‘Generation Riesling’. Inmiddels is deze club met 554 leden de grootste Jungwinzervereinigung van de wereld. 3 op de 10 leden komen uit Rheinhessen!

Winzersekt

Sprekend over Rheinhessen, dat zo’n vruchtbare bodem biedt voor jonge wijnboeren die aan de weg timmeren met droge Rieslings en Burgunders, mogen twee ‘Rheinhessische uitvindingen’ niet vergeten worden: Winzersekt en scheurebe.

Duitsers drinken traditiegetrouw veel mousserende wijn en de hoofdmoot daarvan bestaat uit sekt: 3,5 liter per persoon per jaar. Van sekt zonder herkomstbenaming tot – mondjesmaat – de verfijndere Winzersekt. Het fenomeen Winzersekt, sekt die gemaakt wordt volgens de méthode traditionelle, werd in de jaren 80 bedacht in Rheinhessen en vervolgens door heel Duitsland verbreid. De onbetwiste Sektmeister van Duitsland is echter Volker Raumland, net als Klaus-Peter Keller afkomstig uit Flörsheim-Dalsheim in de Wonnegau.

Het viel tijdens de reis op dat diverse wijnmakers voor wie de sektproductie maar bijzaak is, erg mooie droge Winzersekts produceren. Zoals bijvoorbeeld de biologisch werkende Marc Weinreich, die in 2009 op 26-jarige leeftijd het wijnbedrijf van zijn vader in Bechtheim (Wonnegau) overnam. Zijn Pinot Brut Nature van 100% schwarzriesling (geen familie van de riesling, maar de Duitse naam voor pinot meunier) vond ik een pareltje. Hij rijpt 36 maanden op de gisten in de fles en de basiswijn is opgevoed op Holzfass van 500 liter. Eveneens in Bechtheim werden we hartelijk ontvangen door de familie Erbeldinger, waar in hun verrassend goede restaurant een serie sterke en mooi afgestemde sekts en Rieslings volgde.

Scheurebe

Nog een Rheinhessische uitvinding: de scheurebe. Deze druif werd in 1916 door Dr. Georg Scheu in Alzey ontwikkeld. Lange tijd werd verondersteld dat het een kruising was van riesling met silvaner (een ander ras waarin Rheinhessen sterk is!). Pas in de jaren 90 bleek dat er geen silvaner aan dit druifje te pas was gekomen, maar dat het waarschijnlijk om een kruising van riesling met de obscure, muskaatachtige bukettraube gaat. Hoe het ook zij, de scheurebe levert wijnen met een strakke zuurgraad en aromatiek waarin je van cassis tot grapefruit, passievrucht tot lychees kunt vinden. Philip Wittmann begon er in 1999 mee dit druivenras droog te vinifiëren, de Scheurebe werd ontdekt door sommeliers en wordt sindsdien ‘het Duitse antwoord op Sauvignon Blanc’ genoemd.

Weeralarm

De bezochte wijnmakers in Rheinhessen stonden voor hun vroegste oogst ooit: begin september begon men in Ingelheim al met het plukken van de frühburgunder en ook elders liep de rijping bijna twee weken vóór op die in een (ouderwets?) gemiddeld jaar. Het is dit jaar ongekend warm geweest, lange tijd ook droog, tot het vanaf eind juli door de bank genomen te nat werd. In 2016 was het precies andersom en kunnen we, zo is inmiddels wel duidelijk geworden, van een ‘Hollywoodjaar’ spreken: een jaar als een rollercoaster, dat begon met kommer en kwel, maar uiteindelijk een sprookjesachtig mooie afloop kende.

Daags na vertrek uit Rheinhessen sloeg als donderslag bij redelijk heldere hemel het noodweer toe: hagelstenen met het formaat van druiven hebben in 20 minuten tijd circa 350 hectare in de Wonnegau compleet verwoest en 1000 hectare ernstig beschadigd. Onder andere bij Erbeldinger en Dreissigacker is schade te betreuren.

De veelgebruikte slogan ‘Winzer aus Leidenschaft’ krijgt ook dit oogstjaar helaas weer een heel letterlijke lading… Laten we voor Rheinhessen, en heel Duitsland, hopen dat 2017 net zo wonderbaarlijk goed afloopt als het voorgaande oogstjaar. Het zou een sprookje zijn.

Importeurs

Bettenheimer: zoekt een importeur
Bischel: Fourcroy
Dreissigacker: Hans Moolenaar, Les Généreux
Erbeldinger: Imperial
K.F. Groebe: Icarius, Duijnhoven
Hofmann: Sligro
Weinreich: zoekt een importeur

LEES HIER HET ARTIKEL IN PERSWIJN #7 2017